Orientacyjne normy rozwojowe dla dzieci czteroletnich

Nie sposób podać precyzyjnych norm rozwojowych, ponieważ w rozwoju dzieci w wieku 3 i 4 lat obserwuje się duże różnice indywidualne i różne tempo rozwoju uwarunkowane m.in. odmiennymi doświadczeniami rodzinnymi.

            Pierwsze lata przedszkolne to czas doskonalenia się funkcji, czynności i umiejętności opanowanych przez dzieci we wcześniejszym okresie. Rozwój dzieci i procesy doskonalenia charakteryzują się dużym dynamizmem – można jedynie podać orientacyjne normy rozwojowe. Ponieważ niektórych zachowań i czynności dziecka nie da się łatwo zaobserwować, przy ich omawianiu podaję przykłady instrukcji, za pomocą których można takie zachowania sprowokować, wywołać (nauczyciel może sam przygotować sobie odpowiednie polecenia i instrukcje) – zostały one zaznaczone kursywą. Omawiając zachowania i umiejętności typowe dla dzieci w wieku 4 lat, podkreślam te, które są zawarte w arkuszach obserwacyjnych. Mam nadzieję, że ułatwi to obserwację dzieci podczas różnych zajęć i pomoże zauważyć, co jest typowe dla obserwowanego dziecka.

I. Sprawność ruchowa (duża motoryka)

Dzieci czteroletnie są ruchliwe i ta ruchliwość przybiera już formy zorganizowanej zabawy. Sprawność i koordynacja ruchów są lepsze niż u młodszych dzieci.

Dziecko chętnie biega, bawi się w berka, skręca pod kątem prostym przy zmianie kierunku. Jego ruchy są bardziej płynne. Dzieci mają potrzebę ćwiczenia równowagi, chodzą więc po krawężnikach, murkach z szeroko rozłożonymi rękami, rzadko spadają z krawężników (zamiast krawężników mogą być ławeczki w przedszkolu). Sprawność ruchów wzrasta na tyle, że dzieci chodzą naprzemiennie po schodach, nie trzymając się poręczy, umieją także kopnąć piłkę z rozbiegu w kierunku podanym im przez nauczyciela. Są także samodzielne na placu zabaw, potrafią samodzielnie wchodzić na zjeżdżalnię i z niej zjeżdżać. Często zmieniają rodzaj ruchów, raczej nie usiedzą spokojnie, jeśli nie mają innych zajęć.

II. Czynności samoobsługowe (sprawność rąk – mała motoryka)

Ruchy rąk są już na tyle sprawne i skoordynowane, że dzieci potrafią przenosić kubek z płynem, nie rozlewając go (ok. ¾ płynu w kubku), potrafią także pić z kubka bez rozlewania. Znacznie lepiej również posługują się sztućcami: jedzą sprawnie łyżką i często trzymają ją poprawnie (gdy się zmęczą, znowu trzymają łyżkę pełną garścią), dość sprawnie jedzą widelcem. Dzieci w zasadzie samodzielnie się rozbierają (bardzo rzadko proszą o pomoc) i ubierają, potrafią założyć buty (także rzadko proszą o pomoc, choć mają ciasne lub zapinane na guziki ubrania). Umieją także samodzielnie myć zęby i robią to sprawnie, są także samodzielne w toalecie (proszą o pomoc w wypadku niedyspozycji żołądkowej). Dzięki takiej samodzielności czują się bardziej bezpieczne, nie przeżywają lęku, że nie poradzą sobie bez rodziców.

III. Manipulacja i czynność rysowania (sprawność rąk – mała motoryka)

Czterolatki coraz chętniej korzystają z piaskownicy, bawią się foremkami, robią babki, budują tunele, mosty. Lubią także posługiwać się innym materiałem – plasteliną; lepią z niej ludziki (podstawowe części ciała), wyklejają nią kontury. W wieku 4 lat zaczyna się u dzieci fascynacja tworzeniem z klocków drewnianych i plastikowych – sprawnie budują z wielu klocków domy, wieże, inne budowle. Czterolatki są już coraz lepiej przygotowane do poprawnego trzymania ołówka, ale na początku przychodzi im to z trudem, trwa przez chwilę (potem ujmują ołówek garścią) – jest to umiejętność, którą po pokazaniu przez nauczyciela należy ćwiczyć. Dzieci zaczynają także wykonywać skomplikowane ruchy pod kontrolą wzroku – potrafią, patrząc na wzór, narysować kółko, krzyżyk, kwadrat (figury nie muszą być równe, kształt powinien przypominać wzór). Dzięki rozwojowi sprawności rąk czterolatki kolorują obrazki kilkoma kredkami, potrafią samodzielnie rysować „głowonoga” (owal lub koło obrazujące głowę oraz ręce i nogi, które od niej odchodzą), słoneczko i domek. Rysunki mają różną wielkość, są jeszcze nieporadne, krzywe. Dzieci, kolorując, wychodzą poza linie obrazka, ale jego większa część jest już kolorowa.

IV. Spostrzeganie wzrokowe

W wieku 4 lat doskonali się także zdolność spostrzegania wzrokowego. Dziecko zaczyna już powoli spostrzegać nie całościowo, lecz w sposób analityczno-syntetyczny.

Dziecko uważnie ogląda obrazki i na polecenie pokazuje, co jest: na, za, w, obok. Rozumie te pojęcia, spostrzega je, ale samodzielnie jeszcze nie nazywa. Rozpoznaje według wzoru wszystkie podstawowe figury geometryczne i kilka liter drukowanych (Popatrz na różne klocki lub rysunki i podaj mi… albo: Pokaż taki sam, jak ten – trzymany w ręce). Potrafi złożyć w całość obrazek rozcięty na 4 nierówne lub na 6 równych części. Umie opisać obrazek i wymienić kilkanaście elementów i czynności – wystarczą jedna lub dwie czynności (Popatrz na obrazek i opowiedz o nim, powiedz, co obrazek przedstawia). Dzieci w tym wieku potrafią również spostrzec 8–10 różnic między podobnymi obrazkami. Początki spostrzegania analityczno-syntetycznego pozwalają dziecku na narysowanie według wzoru figur złożonych (Narysuj takie samo, jak to; dziecko cały czas patrzy na wzór, może wodzić po nim palcem, rysunek może mieć inną wielkość, może być nieporadny, ale układ figur powinien odpowiadać wzorom, np. koło wpisane w trójkąt, w kwadrat, a w nim narysowany krzyżyk; w tych próbach nie należy dziecku pomagać, ma ono pracować samodzielnie).

Jak wspomniałam, czynności analityczno-syntetyczne w spostrzeganiu wzrokowym są podstawą nauki pisania i czytania.

V. Spostrzeganie słuchowe (funkcje słuchowo-językowe)

Procesy rozwojowe i ćwiczenia słuchowe w przedszkolu powodują u dzieci czteroletnich znaczne usprawnienie spostrzegania słuchowego. Potrafią one słuchać uważnie przez ok. 10 minut czytania książki, czasem przerywają i zadają pytania. Na tyle dobrze zapamiętują, że potrafią krótko opowiedzieć zdaniami wysłuchany tekst.

U czterolatków zaczynają się powoli doskonalić analityczno-syntetyczne zdolności do spostrzegania zależności czasowych między dźwiękami. Dzieci potrafią odtworzyć, uderzając ręką o stół, rytmy (co najmniej dwa z podanych; Posłuchaj, uderzę ręką o stół, staraj się to zapamiętać; kiedy ci powiem, tak samo uderzaj rączką o stół; Posłuchaj – uderzamy – a teraz ty.) Kropka w arkuszu oznacza jedno uderzenie, a kreska – przerwę między uderzeniami; można samemu przygotować kilka prostych rytmów i wystukać je na bębenku. Dzieci czteroletnie potrafią po ćwiczeniach podzielić zdanie na 4, 5 wyrazów (kawałków). Posłuchajcie, opowiem wam krótką bajkę: Biały kotek pije mleko. Teraz tę bajkę podzielę na kawałki, na słowa: biały – kotek – pije – mleko. Wyklaszczemy to razem, jeszcze raz i jeszcze raz. A teraz posłuchajcie / posłuchaj innej bajki, o piesku: Mały piesek macha ogonem. Podziel tę bajkę na kawałki, na słowa i je wyklaszcz. Inne bajki: Mała krówka szuka swej mamy; Latem już mocno grzeje słonko.

Dzieci umieją także, po ćwiczeniach, podzielić wyraz na 2, 3 sylaby (Posłuchaj, piękne słowo mama podzielę na kawałki tak, jak otwiera mi się buzia: ma – ma. Daj rączki, razem będziemy klaskać: ma – ma – dobrze. A teraz inne słowo. Posłuchaj i też klaszcz, dzieląc to słowo na kawałki tak, jak otwiera się buzia: pił – ka, sto – lik, ko – tek, sa – mo – chód, ta – bli – ca, po – dło – ga).

Dzieci dość szybko uczą się krótkich wierszyków, odtwarzając rymy i rytmy (4, 5 powtórzeń). Czynności analityczno-syntetyczne w spostrzeganiu słuchowym są niezbędne w różnicowaniu dźwięków mowy ludzkiej, a tym samym – w nauce czytania i pisania.

VI. Mowa (funkcje słuchowo-językowe)

U dzieci w wieku powyżej 4 lat znacząco wzrasta zasób słownictwa, następuje stopniowa gramatyzacja mowy, wypowiedzi się wydłużają; mowa oprócz funkcji komunikacyjnej pełni funkcję narracyjną (dzieci zaczynają opowiadać). Stają się bardziej czułe na rytm mowy i rymy (okres zabawy słowami). Nadal występuje wymowa dziecięca (seplenią, szeplenią, rerają przy prawidłowym układzie narządów artykulacyjnych). Przy niewłaściwym układzie narządów artykulacyjnych niezbędna jest pomoc logopedy. Dziecko wypowiada się zdaniami rozwiniętymi, rzadko popełnia błędy gramatyczne, stosuje końcówki czasowników osobowych właściwe dla danej płci, używa rzeczowników, czasowników, przymiotników, przysłówków. Potrafi już opisać obrazek za pomocą zdań. Ma dobrą pamięć słuchową – tak, że rozumie treść złożonych poleceń (4, 5 poleceń w jednym) i potrafi je wykonać. Dzieci myślą za pomocą słów, mówią do siebie w czasie zabaw dowolnych, bawią się słowami, zmieniając je, dobierając rymy; pojawia się mowa emocjonalna (w głosie wyraźnie słychać zaangażowanie emocjonalne). Dzieci umieją także ułożyć krótkie opowiadanie, np. na temat: jakie jest lato, jaki jest mój pies, jakie są moje ulubione zabawki.

VII. Myślenie

Dziecko w wieku powyżej 4 lat wykonuje już czynności umysłowe wewnętrzne, oparte na materiale wyobrażeniowym, a dokonuje ich w sytuacjach konkretnych (myślenie konkretno-wyobrażeniowe). Określona sytuacja aktualizuje ślady pamięciowe uprzednich doświadczeń i informacji, dziecko operuje nimi w myśli, a gotowy efekt myślowy stosuje w praktyce. Jak wcześniej o tym wspomniałam, układ nerwowy dziecka powinien osiągnąć już taką dojrzałość, aby operować informacjami, a dziecko powinno mieć odpowiednią ilość informacji. Poziom operowania informacjami jest znacznie wyższy niż u trzylatków. Częściej można obserwować wnioskowanie czy też myślenie przyczynowo-skutkowe. Dziecko potrafi dokończyć zdania typu: W dzień jest jasno, bo... ; Zimą ubieramy sią (jak?), bo jest... ; Chleb kroimy nożem, bo jest... Bez kłopotów potrafi ułożyć 4-obrazkową historyjkę i ją opowiedzieć.

Potrafi także zdefiniować „przez użytek” lub opis słowa: piłka, kot, kredka, kwiatek itp. (definiowanie to odpowiedź na pytanie: Co to jest?; definiowanie „przez użytek” – np. piłka – to do grania; definiowanie przez opis: Piłka jest okrągła, może być kolorowa, gra się w nogę; definicje opisowe są typowe dla dzieci starszych i świadczą o wyższym poziomie myślenia). Dziecko potrafi podać różnicę np. między krową a koniem, stołem a krzesłem, radiem a telewizorem, nogą a ręką (Pomyśl i powiedz, czym różnią się między sobą, dlaczego są inne krowa i koń? – dzieci podają już bardziej istotne różnice niż barwa lub wielkość, są to zwykle różnice dotyczące budowy lub czynności, np. krowa ma rogi, a koń – nie, krowa daje mleko, a koń – nie, koń ma inny ogon niż krowa, na koniu się jedzie, a na krowie – nie). Dzieci zaczynają być krytyczne w myśleniu i np. potrafią powiedzieć, co jest „niemądrego” (absurdalnego) w zdaniach typu: Chłopiec włożył buty na ręce i wszedł na tęczę (Posłuchaj i powiedz, co tu jest „niemądrego”; Dlaczego to jest „niemądre”?; inne przykłady: krasnoludek poprosił biedronkę, żeby dała mu swego mleka; mama weszła po drabinie na dach, aby podlać kwiatki, które rosną na antenie telewizyjnej). Czterolatki zadają dużo pytań: po co?,  dlaczego?,  jak?... Są ciekawe, chcą zrozumieć rożne sytuacje i wydarzenia.

VIII. Matematyka (myślenie matematyczne)

Myślenie i umiejętności matematyczne są w dużym stopniu uwarunkowane środowiskowo. Stąd mogą wystąpić duże różnice między dziećmi czteroletnimi – jedne doskonale liczą, kolejno nawet do kilkudziesięciu, inne mają trudności z przeliczeniem palców u jednej ręki. Odpowiednie zajęcia w przedszkolu mogą tę sytuację zmienić i wyrównać poziom dzieci. Poniżej podaję normy typowe dla przeciętnych czterolatków.

Dzieci potrafią na polecenie podać 3 klocki, 2 książki, 4 kredki itp. Rozumieją, że ostatni liczebnik zbioru określa liczebność tego zbioru – umieją poprawnie przeliczyć zbiór 4, 5 kredek i podać, ile ich jest; potrafią pokazać na polecenie swój palec – drugi, piąty, trzeci, pierwszy, czwarty. Dziecko na polecenie potrafi na jednej kupce ułożyć 3 klocki, na drugiej – 4 i wskazać, gdzie jest więcej, a gdzie mniej klocków. Bawiąc się klockami lub rysunkami figur, umie nazwać 3 figury geometryczne: kwadrat, koło, trójkąt. Czterolatki zaczynają także samodzielnie klasyfikować, potrafią na polecenie podzielić rożne klocki na kupki tak, aby w każdej kupce były podobne do siebie klocki (warto powtarzać polecenie, aby dziecko miało szansę na stosowanie kilku kryteriów klasyfikacyjnych, np. barwa, wielkość, grubość, kształt).

IX. Emocje i funkcjonowanie w grupie

Jak wspomniałam, dzieci kierują się w swoim działaniu głównie emocjami. Emocje czterolatków nie są już tak gwałtowne jak dzieci młodszych, ale nadal charakteryzują się dużym natężeniem, spontanicznością, zmiennością i krótkim czasem trwania. Dzieci czteroletnie także mają swój trudniejszy okres – poznają swoje możliwości w relacjach z dorosłymi i próbują rozkazywać dorosłym, wiernie naśladując ich ton i sposób wydawania poleceń (np. gdy dziecku upadnie zabawka, mówi: Podnieś mi samochodzik, już, podnieś! Słyszysz? W tej chwili podnieś!). Odmowa powoduje złość lub płacz. Najlepiej obrócić sytuację w żart: Co się stało? Wróżka cię zaczarowała i zamiast dużego synka mam niemowlaczka, który nic nie potrafi. Muszę poszukać pieluszki, smoczka, kupić małe łóżeczko... Śmiech rozładowuje atmosferę aż... do następnego razu. Taki okres trwa ok. 2–4 miesięcy. Dzieci w tym wieku są na ogół pogodne, zaciekawione zajęciami i rożnymi czynnościami, a głównie zabawami z rówieśnikami. Dziecko już nie płacze po rozstaniu z rodzicami, bardzo często jest zainteresowane zajęciami, pewne z nich preferuje. Nie jest już takie posłuszne – nie zawsze się podporządkowuje, pyta: dlaczego?, po co?. Angażuje się w zabawy z rówieśnikami, ale potrafi zgodnie bawić się z nimi dość krótko. Jeżeli dziecku na czymś zależy, to ponawia próby, próbuje pokonywać trudności, raczej wówczas nie płacze. Jest radosne, pogodne, inicjuje zabawy, ma wiele pomysłów.